'Wat gebeurd is, is niet voorbij.' Met dit motto opent de schitterende roman Joodse buren van Maria Boonzaaijer. Een passender samenvatting van historisch trauma en een actuelere verklaring van een wereld die in brand staat is volgens mij niet denkbaar. Want is niet iedere vorm van verzet, haat of wraak uiteindelijk terug te voeren op littekens die vereffend moeten worden?
Overleven
Boonzaaijer beschrijft hoe mensen met verdriet omgaan en hoe ieder probeert te overleven in oorlogstijd. Zo is er Josefien, een moeder in een katholiek gezin, die worstelt met de vele zwangerschappen die ze moet doorstaan. De pil bestond nog niet, vrouwen waren financieel afhankelijk van hun man en de pastoor spoorde gezinnen aan vooral kinderen te krijgen, ook tijdens de oorlog. Dus Josefien zwoegde het zware leven van een huisvrouw die zeven zonen had te verzorgen en niet aan vrouwenzaken toekwam. Pas toen er een dochter, Lise, werd geboren, leek er voor Josefien een periode aan te breken van broos geluk en enige lichtvoetigheid in het mannenhuishouden. Helaas wordt Lise ziek en ondanks het gevaar van razzia’s buiten de deur, besluit Josefien haar dochter, omwikkeld in een deken, naar de dokter te brengen. Dan stuit ze op een Joodse vrouw die in doodsangst op haar afkomt en vraagt of Josefien haar baby wil redden van de nazi’s. Josefien weigert en rent weg richting dokter. Dit besluit zal haar haar leven blijven achtervolgen. Niet alleen omdat ze zich achteraf schaamt, maar vooral omdat ze er met niemand over durft te praten.
Andere manieren van leven
Dat gebrek aan openheid breekt Josefien verder in het boek op; haar oogappel Lise wordt vriendinnen met het nieuwe buurmeisje van Joodse komaf. Josefien wil dat liever niet, omdat ze bang is dat dat buurmeisje misschien haar oude trauma weer oprakelt. En die moeder, die zo frivool leeft, heeft misschien een slechte invloed op haar dochter. En stel dat die moeder die moeder is die… Dat alles vertelt Josefien haar dochter niet, maar intussen verbiedt ze de omgang wel, waardoor Lise haar eigen weg kiest en steeds verder van haar ouders en opvoeding verwijderd raakt.
Dan wisselt het perspectief in het boek en wordt dochter Lise de hoofdpersoon. Vanuit het gezichtspunt van een jong meisje dat nieuwsgierig is naar andere manieren van leven, dat van toneelspelen houdt en de liefde ontdekt, wordt het ineens een heerlijk boek vol geheimen, stiekeme vreugde en levenslust. Mede om die reden is het een boek dat ook jongeren aan zal spreken. Afstand nemen van je ouders en je eigen pad kiezen horen immers bij de puberteit.
Zwijgzaamheid
Op een dag ontdekt Lise ineens iets waardoor haar onbezorgdheid in één klap verdwijnt en ze haar moeders voorzichtigheid en zwijgzaamheid beter gaat begrijpen. De ontknoping vertel ik natuurlijk niet, maar vaststaat dat Lise volwassen wordt en zich realiseert dat vriendschap niet altijd is wat het lijkt. En misschien nog wel aangrijpender: opnieuw wordt ze geconfronteerd met iemand die ze compleet vertrouwde en die haar ergens voor wilde behoeden, zonder haar daarin te betrekken – wat opnieuw diepe wonden slaat.
En zo zijn we weer terug bij het motto waar het boek mee begint: ‘Wat gebeurd is, is niet voorbij’. Littekens die niet worden uitgesproken, waar geen vergiffenis voor wordt gevraagd, geen verontschuldiging voor wordt aangeboden, kunnen ontaarden in levenslange pijn en haat. En misschien nog wel het ergste: ze verhinderen je eerlijke relaties aan te gaan. In die zin is het boek misschien ook een waarschuwing om niet langer te zwijgen, maar elkaar te leren verstaan: waarom doet iemand wat hij deed? En beseft die wel wat dat tot gevolg had?
Maria Boonzaaijer slaagt erin groot menselijk leed als uitsluiting en oorlog terug te brengen tot een verhaal dat iedereen begrijpt en voelt – en dat is razendknap. In een tijd waarin we elkaar steeds minder lijken te snappen, is het een belangrijk boek dat juist die thema’s blootlegt. En dan het gesprek daarover aangaan met andere lezers, bijvoorbeeld leerlingen, is wat literatuur zo waardevol maakt voor opvoeding, cultureel besef en datgene wat een mens menselijk maakt. Lezen dat boek!