Onlangs mocht ik met een leerling meedoen aan een podcast over Louis Couperus. Aanleiding was een appgesprek dat ik had met hertaler Michelle van Dijk (zij hertaalde Van oude mensen, de dingen die voorbij gaan); ik vroeg haar of zij wist hoe ik mijn leerling die fan was en haar mondeling literatuur met een 10 had afgesloten, in contact kon brengen met andere fans. Zo kwam het dat Michelle aan mij vroeg om samen met deze leerling, Floor, mee te doen aan een podcast over Couperus die geïnitieerd werd door Liesbeth Bouman. Zo geschiedde. Erg leuke ervaring en wat geweldig dat er mensen zijn die dit soort initiatieven ontplooien!
Totaal onverwacht kreeg ik reacties en vragen van vakgenoten over de manier waarop ik literatuuronderwijs inricht. Onder andere de begrippen ‘ist’ en ‘soll’ bleken niet bekend te zijn. Ik kan er eerlijk gezegd ook weinig over terugvinden op internet – behalve wat managementspeak – dus het lijkt erop dat deze noties die ik zelf ooit onderwezen kreeg tijdens het vak Algemene Literatuurwetenschap in Leiden (was dat door Schmitz?) niet meer gemeengoed zijn in literaire kringen. Toch merk ik dat mijn leerlingen het een intrigerende en zinvolle manier vinden om naar literatuur te kijken, vandaar bij dezen een korte uitleg.
Als je literatuur in historische context bekijkt, kun je stellen dat boeken bijdroegen aan mentaliteitsveranderingen (denk aan Van den vos Reynaerde, Lof der Zotheid, Max Havelaar) en ook een weerspiegeling waren van de tijdgeest. Die tijdgeest hangt samen met de tijdvakken die we kennen zoals middeleeuwen, renaissance, verlichting etc..
In die periodes verandert de opvatting van mensen over de maakbaarheid van het leven en daar passen de termen ‘ist’ en ‘soll’ bij: is het leven wat het is en is daar geen verandering in mogelijk, dan is er sprake van ‘ist’; is het leven maakbaar en kan de mens door wilskracht, kennis en opvoeding daar zelf invloed op uitoefenen, dan spreken we van ‘soll’.
Couperus is natuurlijk een representant van het naturalisme en dus vooral ‘ist’.
Het klassieke verhaal De Binocle leent zich overigens erg goed als illustratie van dat begrip: het hoofdpersonage wil een toneelkijker kopen en uiteindelijk pleegt hij een moord in de opera. Hoe kon dat gebeuren? Volgens Couperus was dit het noodlot, want de hoofdpersoon was nerveus, voelde zich constant geïntimideerd door zijn omgeving, werd opgezweept door dramatische muziek en getriggerd door een kaal hoofd – uiteindelijk ‘moest’ hij die toneelkijker naar dat kale hoofd smijten, het werd eenvoudig veroorzaakt door de omstandigheden. Het filmpje dat het Louis Couperus Genootschap van dit verhaal maakte, is trouwens goed bruikbaar voor bespreking in de klas omdat het vrij kort is en recht doet aan het verhaal. Ik ben dus niet zo’n docent die alles per se in tekst doet, omdat ik denk dat je veel leerdoelen ook op een andere (effectievere en aantrekkelijkere) manier kunt bereiken. Het denken en praten over ‘ist’ en ‘soll’ kan wat mij betreft dus prima met filmfragmentjes.
Als je een tijdlijn zoals in de eerste afbeelding laat zien met boeken die de (on–)maakbaarheid van het leven representeren, krijgen de leerlingen grip op de samenhang van geschiedenis, literatuur en mentaliteitsverandering. En dat vinden ze interessant!
Voor het praten over boeken maak ik verder gebruik van een overzichtsmodel zoals hieronder, waarin veel categorieën waarmee je een boek kunt beoordelen genoemd worden. 'Ist & soll' passen zowel bij tijdsbeeld als bij levensles en herkenbaarheid en deze combinatie biedt handvatten voor een betekenisvol gesprek en/of mondeling over een boek. Wat ik wil weten van leerlingen is wat volgens hen de schrijver nu eigenlijk wilde zeggen met het boek, of hij/zij daar in geslaagd is en of ze het ermee eens zijn of niet. Dat levert levendige en interessante gesprekken op en volgens mij nodig je daar leerlingen mee uit vaker te lezen of in ieder geval wat dieper door te denken als ze films zien of verhalen lezen. Uiteindelijk zou ik ernaar toe willen om al deze 'receptieve' kennis om te zetten in 'productieve' vaardigheden waarmee ze zelf aantrekkelijke verhalen kunnen maken, maar zover ben ik als invaldocent nog niet gekomen. Wordt misschien vervolgd.
